Bezoekers die voor het eerst bij ons langskomen, verbazen zich soms over de wilde plantengroei die we toelaten. We wieden of maaien bij voorkeur niet. Dat is geen kwestie van luiheid, maar van weloverwogen keuzes. Ons voedselbos is gestoeld op principes uit de permacultuur. Bij permacultuur draait het om drie belangrijke gedachtes.
- Je zorgt voor de aarde;
- Je zorgt voor de mensen;
- Je neemt (een) eerlijk deel.
Als je deze principes ter harte neemt, zo is de gedachte, dan zal overvloed je ten deel vallen. Naast deze ethische principes die de ondergrond vormen, maken we in de permacultuur ook gebruik van ontwerpprincipes. Dat zijn een soort richtlijnen die richting geven aan het handelen tijdens het werken met je ontwerp. Als je er bedreven in wordt, kun je deze principes eigenlijk op alles toepassen. Van natuurlijke ecosystemen tot een kantoorbaan, en van huizenbouw tot je huwelijk.
Van deze 12 ontwerpprincipes(*) geef ik hieronder voorbeelden hoe dat er in Voedselbos Vlaardingen uit ziet.
Principe 1: observeer en handel ernaar
Observatie is een belangrijk instrument binnen ons voedselbos. We vragen vrijwilligers altijd goed te kijken, en zich eigen gedachten te vormen over wat ze zien. Iedere vrijdag starten we met een observatieronde om te bepalen welke werkzaamheden die dag zullen worden uitgevoerd. Maar eigenlijk is dit een continu proces. Op basis van onze observaties nemen we de beslissingen.
Principe 2: vang energie en sla ze op
De meest voor de hand liggende energiebron zijn zonlicht, warmte en water. We hebben in het ontwerp van het voedselbos met de plaatsing van het water rekening gehouden met het weerkaatsende zonlicht bijvoorbeeld. Daardoor ontvangt een deel van het bos nog weer iets meer licht. Het water zelf is door de ligging nagenoeg altijd beschikbaar voor de plantengroei. Ook in relatief droge perioden. Daarnaast vangen we warmte doordat de beplanting slim is neergezet en er daardoor op sommige plekken een soort 'kamertjes' zijn ontstaan waar het nét iets warmer kan zijn. Ook onze kas is een voorbeeld van het vangen van warmte. Net als de regenton die het water opvangt dat op het schuurtje valt.
Principe 3: zorg voor opbrengst
Dit vatten we ruim op. Je kunt de oogst als opbrengst zien. Maar andere vormen van opbrengst zijn bijvoorbeeld de persoonlijke ontwikkeling van alle vrijwilligers, de geldelijke opbrengsten die we uit donaties of rondleidingen krijgen, maar ook het netwerk dat we bouwen, en de inspiratie die we doorgeven zodat andere voedselbosplekken ontstaan.
Principe 4: gebruik zelfregulering en accepteer terugkoppeling
We werken in het voedselbos per definitie niet met bestrijdingsmiddelen of externe meststoffen. Als we luizen hebben, wachten we op de lieveheersbeestjes. Dat is een vorm van zelfregulering. En soms is dat best spannend omdat het effect van de roofdierpopulaties soms pas erg laat zichtbaar wordt.
Principe 5: gebruik en waardeer hernieuwbare grondstoffen en diensten
We werken liever met de natuur mee. Een voorbeeld is dat onze bodem wordt belucht door het bodemleven (wormen, mieren, mollen om maar een paar voorbeelden te noemen), en niet doordat wij de bodem bewerken. Hierdoor ontstaat op termijn meer wortelruimte voor de gewassen. Daarnaast zorgt de bladval in de herfst bijvoorbeeld voor het toenemen van de organische stof in de bodem.
Principe 6: produceer geen afval, maak kringlopen
De wilgen, populieren en zwarte elzen schieten de grond uit, zonder dat ze zelf voedsel produceren. Dat neemt niet weg dat we ze niet kunnen gebruiken. Van de stammetjes kunnen prima paden worden gemaakt waar we in de winter blij mee zijn, omdat we dan niet door de modder hoeven te lopen.
Principe 7: ontwerp van (natuurlijke) patronen naar detail
Aan het begin hebben we de grote waterpartij gegraven en hebben toen met die grond de terpen opgeworpen waar de walnoten op kwamen te staan. Daarom heen is de rest van de aanplant neergezet. Eerst grotere bomen, en daarna struiken. En komend najaar komen we voor het eerst toe aan de kruidlaag.
Principe 8: verenig eerder dan te scheiden
Toen we onze meidoorns wilden om-enten naar grootvruchtige soorten, hebben we van deze gelegenheid gebruik gemaakt om er een workshop van te maken. Daarmee werd deze ene activiteit een mogelijkheid voor de vrijwilligers om te leren enten, konden we subsidie aanvragen voor workshop én kregen we gratis de beschikking over het ent-materiaal. Door zaken slim te combineren kun je van veel situaties win-win-win maken.
Principe 9: gebruik kleine en trage oplossingen
Áls we maaien - bijvoorbeeld langs de paden - dan doen we dat met de hand. We maken geen gebruik van machines. We hebben mankracht genoeg en het gebruik van ronkende machines stoort de interessante gesprekken.
Principe 10: gebruik en waardeer diversiteit
Een voedselbos is per definitie een polycultuur. De planten staan allemaal door elkaar heen, in verschillende lagen. Die diversiteit bouw je op door ervoor te zorgen dat iedere functie wordt gedragen door meerdere elementen, en dat ieder element meerdere functies vervult. Daardoor krijgt een systeem veel meer veerkracht. Als de oogst van de ene soort een beetje tegenvalt, valt die van een andere soort wellicht juist mee.
Een appelboom is bijvoorbeeld zo'n element. Die vervult de functie van producent van appels, maar ook van voedselbron voor bijen. De functie van voedselbron voor bijen wordt ook door andere elementen verzorgd. Andere appelbomen die net op een andere tijd bloeien, maar natuurlijk ook door andere bomen zoals de wilg of de linde.
Principe 11: gebruik randen en waardeer het marginale
De meest productieve plek van een voedselbos is eigenlijk de voedselbosrand. Daar waar wel verschillende lagen zichtbaar zijn, maar waar (nog) niet de volle schaduw van een volwassen bos de overhand heeft. Op die randen staan hoogstamfruit, laagstamfruit en bessenstruiken slim opgesteld.
Principe 12: antwoord gepast op veranderingen en maak er op een creatieve manier gebruik van
Dit principe zegt eigenlijk dat verandering die enige constante is. Ons voedselbos begon als een soort grasland met flink wat aangeplante eetbare bomen en struiken. Maar het bos zelf 'doet' ook het één en ander. Het is onze taak om daar goed naar te kijken, en slim te reageren op die veranderingen. En dat brengt ons weer bij principe 1.
*Er bestaat wat variatie in het aantal van deze principes binnen de permacultuurbeweging, maar dat kan op zichzelf geen kwaad. Diversiteit zien we in het algemeen niet als bedreiging, maar als kans. Je hoeft het niet overal over eens te zijn. Voor deze tekst maakten we gebruik van
https://permacultuurnetwerk.eu/12-ontwerpprincipes
